دولت‌ها و شرکت‌ها همواره برای گسترش و توسعه فعالیت‌های خود نیازمند تامین منابع مالی بوده‌اند، اما ازآنجایی‌که استفاده از ابزارهای مالی نظیر اوراق قرضه از نظر اسلام کارایی ندارد و به‌نوعی ربا تلقی می‌شود، کشورهای اسلامی به دنبال یافتن جایگزین‌هایی مطابق با قوانین و اصول اسلامی هستند. صکوک ازجمله ابزارهای مالی جدید است که در کشورهای اسلامی به‌جای اوراق قرضه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
درحقیقت صکوک، مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی است که دارندگان آن به‌صورت مشترک مالک یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها هستند. شرکت‌ها می‌توانند با استفاده از این اوراق، بخشی از منابع مالی مورد نیاز خود را برای توسعه کسب‌وکارشان تامین کنند. در این مقاله قصد داریم به این موضوع بپردازیم که صکوک چیست و با انواع اوراق صکوک در بازارهای مالی آشنا شویم.
صکوک چیست؟
اصطلاح «صُکوک» جمع کلمه عربی «صک» به معنای «سند» و برگردان واژه انگلیسی (Cheque) به معنی چک است. صکوک که با عنوان «اوراق قرضه اسلامی» نیز شناخته می‌شود، از ابزارهای تامین مالی در کشورهای اسلامی به شمار می‌رود که مبتنی بر اصول و قوانین اسلام است.
صکوک نوعی اوراق بهادار اسلامی است که دارندگان آن به‌صورت مشاع مالک یک یا چند دارایی و منافع حاصل از آن هستند. اوراق صکوک مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر بوده که در بازار ثانویه خریدوفروش می‌شوند و براساس اصول و مبانی اسلام است. گفتنی است که این اوراق باید خود دارای ارزش باشند و نمی‌توانند براساس فعالیت‌های سفته‌بازی و سوداگرانه (فعالیت‌های بدون خلق ارزش یا کار) تنظیم شوند.
درحقیقت اوراق قرضه مبتنی بر بهره، از نظر اسلام حرام است؛ به همین دلیل در کشورهای اسلامی نمی‌توان از این اوراق برای تامین مالی استفاده کرد. کشورهای اسلامی برای رفع این مشکل، اقدام به انتشار اوراق صکوک یا ابزارهای مالی اسلامی کردند. در رابطه با تفاوت اوراق قرضه با درآمد ثابت و صکوک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
صکوک مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی است و مالکیت مشاع دارندگان آن بر این دارایی‌ها را نشان می‌دهد، درحالی‌که اوراق قرضه تنها گواهی تعهد بدهی است.
ارزش صکوک به ارزش دارایی موضوع قرارداد بستگی دارد، درحالی‌که ارزش اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده آن وابسته است.
در اوراق صکوک با افزایش ارزش اصل دارایی، ارزش خود ورقه صکوک نیز افزایش می‌یابد، درصورتی‌که در اوراق قرضه چنین نیست.
آشنایی با انواع اوراق صکوک
صکوک یکی از روش‌های تامین مالی در کشورهای اسلامی است که دارای انواع گوناگونی بوده و برای تامین مالی پروژه‌ها، تامین مالی تجاری و… مورد استفاده قرار می‌گیرد. روند انتشار این اوراق در بازارهای جهانی از سال ۲۰۰۱ آغاز شده است، به همین دلیل یک محصول نسبتا جدید در بازارهای مالی به شمار می‌رود.
اوراق مرابحه
اوراق مرابحه یکی از انواع اوراق بهادار است که دارندگان آن به‌صورت مشاع مالک یک دارایی مالی هستند. در فرآیند قرارداد مرابحه، فروشنده قیمت یک کالا را با در نظر گرفتن قیمت خرید و هزینه‌های مربوط به حمل‌ونقل و نگهداری، به اطلاع مشتری می‌رساند و سپس مبلغی را با درصدی اضافه به‌عنوان سود از خریدار درخواست می‌کند.
برای مثال، فروشنده در این قرارداد اعلام می‌کند که این کالا را به قیمت هزار تومان خریده است و می‌خواهد با قیمت ۱۱۰۰ تومان یا به عبارتی با ۱۰ درصد سود بفروشد. گفتنی است که شخص خریدار می‌تواند مبلغ معامله را به‌صورت نقد یا اقساط پرداخت کند؛ در صورت واریز وجه به‌صورت اقساط، نرخ سود فروشنده بیشتر خواهد بود. اوراق مرابحه دارای بازدهی ثابت بوده و در بازار ثانویه قابل معامله است.
اوراق استنصاع
«اوراق استنصاع» یا سفارش ساخت، به عنوان یکی از اوراق قرضه اسلامی قراردادی است که در آن یکی از طرفین قرارداد (سفارش‌گیرنده) در ازای دریافت مبلغی معین متعهد می‌شود تا یک کالا را در زمانی مشخص بسازد و به سفارش‌دهنده تحویل دهد. گفتنی است که در قرارداد استنصاع معمولا کالای مورد نظر موجود نیست و سازنده درآینده آن را ساخته و تحویل می‌دهد.
همچنین در زمان انعقاد قرارداد، تنها بخشی از مبلغ قرارداد به‌عنوان پیش‌پرداخت داده می‌شود و بخش دیگر به‌صورت اقساط و متناسب با پیشرفت‌های انجام شده، پرداخت می‌گردد. گاهی ممکن است بخشی از مبلغ قرارداد بعد از تحویل کالا نیز پرداخت شود. این نوع قرارداد، فرصتی برای سفارش‌دهنده فراهم می‌کند تا به دقت نحوه ساخت کالا را نظارت کند و مطمئن شود که با توجه به پیشرفت‌های پروژه، پرداخت خود را انجام دهد.
صکوک مشارکت
صکوک مشارکت اوراق بهاداری است که معمولا توسط دولت و شرکت‌های تعاونی یا خصوصی منتشر می‌شود. دارندگان این اوراق، مالک بخشی از منافع ناشی از اجرای یک طرح یا پروژه سرمایه‌گذاری هستند. مدت قرارداد مشارکت، مشخص است و تا سررسید اوراق با افزایش قیمت دارایی، سود مشارکت صاحبان اوراق نیز افزایش می‌یابد. این نوع اوراق افراد را قادر می‌سازد تا به عنوان شرکا در پروژه‌ها و طرح‌های سرمایه‌گذاری وارد شوند و در عین حال از نتایج موفق این پروژه‌ها بهره‌مند شوند. از طریق صکوک مشارکت، فرصتی برای مشارکت فعّال در اقتصاد و انعطاف بیشتر در مدیریت سرمایه ایجاد می‌شود.
اوراق مضاربه
«مضاربه» به معنای تجارت با سرمایه شخص یا اشخاص دیگر است. درحقیقت این اوراق به‌منظور جمع‌آوری وجوه برای انجام یک فعالیت اقتصادی توسط بانی منتشر می‌شود. بانی شخص عمومی دولتی یا یک شرکت تجاری است که اوراق بهادار را با هدف تامین مالی خود منتشر می‌کند. در پایان هر معامله یا پایان هر دوره زمانی، سود حاصل از این فعالیت تجاری براساس نسبت‌هایی که بر روی اوراق نوشته شده است، بین بانی و صاحبان اوراق تقسیم می‌شود. این نوع اوراق بهادار فرصتی برای جذب سرمایه و تامین منابع مالی برای توسعه فعالیت‌های اقتصادی فراهم می‌کنند و همچنین به سرمایه‌گذاران فرصتی برای دریافت سود از نتایج موفقیت این فعالیت‌ها ارائه می‌دهند.
اوراق منفعت
«اوراق منفعت» اوراقی بهاداری است که یک شخص با پرداخت مبلغ معینی، مالک بخشی از یک خدمات یا سود حاصل از یک دارایی می‌شود. این اوراق توسط شرکت‌ها یا نهادهای مالی به منظور جذب سرمایه یا تامین مالی برای پروژه‌ها و فعالیت‌های خاص صادر می‌شوند. صاحبان این اوراق با دریافت منافع مالی یا خدمات مشخص از سرمایه‌گذاری خود بهره‌مند می‌شوند. این نوع اوراق، فرصتی را برای افراد و شرکت‌ها ایجاد می‌کنند تا با حمایت مالی، در انجام پروژه‌ها و ارائه خدمات به جامعه سهیم شوند و در عین حال از مزایای مالی ناشی از این فعالیت‌ها بهره‌مند گردند.
اوراق مزارعه
«اوراق مزارعه» یکی از قراردادهای شرعی مورد استفاده در بازارهای اسلامی است. مزارعه قراردادی است که طی آن یکی از طرفین، زمینش را برای مدت معین در اختیار طرف دیگر قرار می‌دهد تا در آن زراعت کند و در پایان سال زراعی محصول را با یکدیگر تقسیم می‌کنند.
درحقیقت اوراق مزارعه، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر تعدادی زمین معین است که برای کشاورزی واگذار شده است. این اوراق نه تنها به دارندگان فرصتی برای سرمایه‌گذاری در زمینه کشاورزی می‌دهند بلکه مشارکت در محصولات زراعی و بهره‌مندی از سود حاصل از آن را فراهم می‌کنند.
اوراق مساقات
«اوراق مساقات» ازجمله اوراق بهادار برای تامین مالی بوده که براساس قرارداد مساقات طراحی شده است. ناشر اوراق مساقات، وجوه متقاضیانِ اوراق را از طریق واگذاری اوراق جمع‌آوری می‌کند؛ سپس با استفاده از وجوه جمع‌آوری شده، باغ‌های قابل بهره‌برداری را می‌خرد و به وکالت از دارندگان اوراق به باغبانان واگذار می‌کند تا به آنها رسیدگی کنند. در پایان سال زراعی محصول به‌دست آمده طبق قرارداد بین دارندگان اوراق و باغبانان تقسیم می‌شود. این مدل تامین مالی به مهارت و تخصص باغبانان و همچنین تضمین حقوق دارندگان اوراق افزوده و در عین حال به توسعه فعالیت‌های کشاورزی کمک می‌کند.
اوراق اجاره
«اوراق اجاره» اوراق بهاداری است که مالکیت مشاع دارندگان آن را بر بخشی از یک دارایی نشان می‌دهد. درحقیقت در صکوک اجاره، حق استفاده از منافع یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها در قبال دریافت اجاره‌بها از مالک به شخص دیگری منتقل می‌شود.
همچنین با انتشار اوراق اجاره، می‌توان به نمایندگی از سرمایه‌گذاران، تجهیزات مورد نیاز بانی (شرکتی که به این تجهیزات نیاز دارد) را خریداری کرد و به آنها اجاره داد. در پایان زمان اجاره این تجهیزات با همان قیمت اولیه به بانی فروخته می‌شود و اصل پول سرمایه‌گذاران برگردانده می‌شود. گفتنی است که در مدت استفاده از این تجهیزات هر چند وقت یکبار، سودی به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
اوراق جعاله
دارندگان «اوراق جعاله» مالک مشاع یک خدمت یا کالا هستند که براساس این قرارداد طراحی شده است. در قرارداد جعاله زمان انجام و تحویل کالا ذکر شده است. درحقیقت پس از تحویل موضوع مورد قرارداد، دارندگان اوراق، مالک آن خدمت یا دارایی خواهند بود. این اوراق به دارندگان فرصت می‌دهند تا به صورت مشترک به مالکیت یک خدمت یا دارایی دست یابند و از مزایای حاصل از آن بهره‌مند شوند. با تعیین زمان تحویل در قرارداد، این ابزار مالی به دارندگان امکان انعطاف و کنترل بیشتری را در اختیار می‌گذارد و به‌عنوان یک وسیله مؤثر برای تامین مالی و سرمایه‌گذاری در طرح‌ها و پروژه‌ها عمل می‌کند.
اوراق سلف موازی استاندارد
سلف به معنای پیش فروش و موازی به این معنی است که در شریعت اسلام هنگامی که عقد سلف بین دو نفر برقرار شد، در زمان سررسید، کالای مذکور نمی تواند به شخص دیگری داده شود، اما برای اینکه این اوراق قابلیت فروش به شخص ثالث را در بازار ثانویه پیدا کند، قرارداد این اوراق به صورت موازی قابلیت نقل و انتقال به غیر پیدا می کند و لذا امکان معامله در بازار ثانویه را خواهد داشت، همچنین کلمه استاندارد به معنای این است که کالای مورد نظر از نظر قوانین و مقررات بازار سرمایه و همچنین اسلام استاندارد و تعریف شده هستند، لذا بر این اساس مثلا کالاهایی مانند مسکرات قابلیت عقد قرارداد را نخواهند داشت.
در این نوع از اوراق، شرکتی که قصد تولید کالایی را داشته امام پول کافی برای تولید ندارد و نیاز به منابع مالی دارد، قراردادی را در قالب این اوراق می بندد و در قرارداد مذکور نوع کالا، مشخصات و زمان تحویل کالا را قید می کند و لذا پس از این زمان مدنظر، سرمایه گذار قادر خواهد بود که کالای مذکور را در زمان سررسید دریافت دارد، و یا قرارداد مذکور را قبل از سررسید در بازار ثانویه به فروش رساند، قرارداد های سلف یک اطمینان خاطری را برای طرفین خریدار و فروشنده کالا ایجاد می کنند که در زمان سررسید، قیمت کالا هرچه که باشد، آنها با قیمت مشخص در قرارداد اقدام به مبادله کالا می نمایند.
سخن پایانی
صکوک، اوراق بهادار مبتنی بر اصول اسلامی، جایگزینی مناسب برای اوراق قرضه محسوب می‌شود. این ابزارهای مالی، ازجمله اوراق صکوک، براساس دارایی‌های فیزیکی مانند املاک یا پروژه‌های اقتصادی صادر می‌شوند. دارندگان صکوک، به‌صورت مشترک مالک دارایی‌ها و بهره مند از سودهای حاصل از آنها می‌شوند. این ابزارها نه‌تنها با رعایت اصول اخلاقی اسلامی ساخته می‌شوند بلکه به دولت‌ها و شرکت‌ها امکان توسعه پروژه‌ها و تأمین منابع مالی را بدون استفاده از ربا فراهم می‌کنند و سبب جذب سرمایه اسلامی و تنوع در بازار مالی می‌شوند.
سوالات متداول
صکوک چیست؟
صکوک اوراق بهادار مبتنی بر اصول اسلامی هستند که بر اساس دارایی‌های فیزیکی صادر می‌شوند و دارندگانش به‌صورت مشترک مالک این دارایی‌ها می‌شوند.
چرا استفاده از صکوک در اقتصاد اسلامی مورد توجه قرار می‌گیرد؟
صکوک به عنوان جایگزینی اخلاقی برای اوراق قرضه شناخته می‌شوند و اجازه تأمین منابع مالی بدون استفاده از ربا را به دولت‌ها و شرکت‌ها می‌دهند، همچنین این ابزارها به توسعه پروژه‌ها و جذب سرمایه اسلامی کمک می‌کنند.
